Invloed op de ontwikkeling van leerlingen, begin met analyseren

Herken je dat je als leerkracht te weinig inzicht hebt in de gemaakte fouten bij begrijpend lezen. Ervaar je dat je daardoor moeite hebt met gerichte instructie?

Dit artikel helpt je bij de analyse van begrijpend lezen, zodat je met je instructie meer invloed hebt.

• Waarom analyseren te weinig aandacht krijgt
• Waarom analyseren bij begrijpend lezen complex is
• Tips om te analyseren en hoe je leerlingen vooruit helpt

Waarom analyseren te weinig aandacht krijgt

In de vele gesprekken met leerkrachten en andere onderwijsprofessionals komt unaniem naar voren dat leerkrachten zich niet bekwaam genoeg voelen om begrijpend lezen te geven. Terwijl begrijpend lezen het meest belangrijke vak is van de hele schoolcarrière van de leerlingen. Heb jij daar ook last van? Het is een vervelend gevoel om net niet de grip erop te hebben, terwijl je wel het belang ervan inziet.

Waarschijnlijk geef je net als vele andere leerkrachten keurig de lessen uit de methode. Maar als leerlingen niet voldoende vooruitkomen, heb je geen idee wat je eraan kan doen. Je bent niet de enige leerkracht die hiermee worstelt.

Ik neem je mee in mijn verhaal, waarbij ik je vraag om mee te wandelen. Dan zie je door mijn ogen wat mij is opgevallen. Doe er je voordeel mee, zodat jij je meer bekwaam voelt.

Ik heb met leerlingen aan begrijpend lezen gewerkt en daarna ben ik in gesprek gegaan met de leerkrachten. Ik vertelde mijn bevindingen en waarom er meer toetsfouten worden gemaakt dan nodig is. Die bevindingen zal ik straks verder uitleggen, maar eerst geef ik je het perspectief van de leerkracht.

Eerlijk en open aangeven dat je iets moeilijk vindt als leerkracht, daar is moed voor nodig en een veilige setting. Een setting waarbij je niet afgerekend wordt op je fouten of onkunde. Maar een setting waar je je mag ontwikkelen en waar je het onderwijs met elkaar ontwikkelt. Fouten verbeteren en verstevigen wat goed gaat. Ik vind het een voorrecht om te ervaren dat leerkrachten zich willen ontwikkelen en daar hoort openheid bij.

Op de vraag waarom leerkrachten te weinig analyseren, komt uiteraard het aspect tijd naar voren. Onderwijsprofessionals werken hard, maken lange dagen en bevinden zich vaak in een flink complexe klassensituatie. Zeker door de wet passend onderwijs. Voor analyse is er vaak te weinig tijd. Misschien is dit ook jou ervaring.

Maar dit is niet de enige factor. Opvallend is dat geen enkele leerkracht mij kon vertellen wat begrijpend lezen precies is en hoe de techniek van begrijpend lezen werkt. Als je dat als leerkracht niet kan, hoe kan je het dan helder uitleggen aan leerlingen, zo was mijn verbaasde reactie. Tijdens het doorvragen geven alle leerkrachten aan zich niet bekwaam genoeg vinden, omdat ze het niet hebben aangeleerd op de opleiding. Hier ligt een pijnpunt. Want waarom is het niet aangeleerd op de opleiding? Ik herken overigens dit pijnpunt uit mijn eigen opleidingstijd. Er was namelijk geen concreet denkkader waar alle deelvaardigheden in staan en per deelvaardigheid wordt uitgewerkt, waarbij ook de samenhang behouden blijft. Ik geloof wel dat er aandacht is voor begrijpend lezen op de opleiding, maar een concreet denkkader is nodig.

Om nog even terug te komen op wat begrijpend lezen is…wat zou jij mij als antwoord hebben gegeven? Begrijpend lezen is een tekst lezen, begrijpen en vragen beantwoorden? Dan ligt jouw antwoord in lijn van wat je vakgenoten aangeven. Ik ga je een tegenvraag stellen: wat is een tekst? Toen ik deze vraag stelde aan vele leerkrachten van verschillende teams en aan andere onderwijsprofessionals keken zij mij met opgetrokken wenkbrauwen aan en het bleef stil….

Het antwoord is zo voor de hand liggend. Een tekst is natuurlijk een communicatiemiddel. En bij schriftelijke communicatie is het de bedoeling om de schrijver te begrijpen. Hij/zij schrijft zo’n tekst niet voor niets. Er speelt iets wat hem/haar bezig houdt en hij/zij wil dat het iets te weeg brengt bij de lezer. Eenvoudige eye-opener. Dit wist je waarschijnlijk wel, maar door het ietwat te slaafs volgen van de methode, is de kern van begrijpend lezen verloren gegaan dat het om een communicatiemiddel gaat.

Toch speelt er nog meer mee over de methode. Want leerkrachten hebben op dit moment alleen de kennis en vaardigheden over begrijpend lezen gebaseerd op wat de methode aanreikt. En hier geef ik je alvast een tipje van de sluier over mijn bevindingen: een van de redenen dat leerlingen niet de gewenste motivatie en resultaten behalen heeft te maken met de leesstrategieën uit de methodes. Ook is het niveau van de methodetoetsen anders dan het niveau van de methode-onafhankelijke toetsen. Misschien heb je zelf het gat tussen de toets resultaten ook ervaren. Verder zie je in lessen dat deelvaardigheden zo weinig worden aangeboden, dat leerlingen er onvoldoende van bewust zijn om erin te groeien.

Over het algemeen wordt officieel vanaf groep 5 begrijpend lezen als start gezien, maar vanaf groep 1 wordt de basis al gelegd. Belangrijke vaardigheden geleerd in de kleutertijd gaan helaas verloren door de overgang naar groep 3, de zogenaamde ‘knip’. Ik heb de gevolgen daarvan gezien tot in groep 8. Massaal lazen leerlingen over het woordje ‘wie’ heen in de gestelde toets vragen. Je investeert tijd en heb vaardigheden nodig om dit op te merken.

Begrijpend lezen ligt overigens in lijn van begrijpend luisteren en studerend lezen. En bij elk vak op de basisschool, zowel de zaakvakken als rekenen, heb je begrijpend lezen nodig. Dus de deelvaardigheden die passen bij begrijpend lezen moeten leerlingen ook toepassen op allerlei andere momenten op school. En vergeet daarbij niet dat ook sociale momenten communicatiemomenten zijn, al is dat mondeling. Maar verschillende deelvaardigheden blijven daarbij toepasbaar. Allemaal momenten om te analyseren.

Waarom analyseren bij begrijpend lezen complex is

Begrijpend lezen heeft vele deelvaardigheden die onlosmakelijk met elkaar samenhangen. Denk aan motivatie, tekstsoorten, bedoelingen van de schrijver doorzien, technisch lezen, woordenschat en tekstverbanden, samenvatten, hoofdgedachte en conclusies. Voorbeelden van tekstverbanden zijn feiten-meningen, oorzaak-gevolg, doel-middel en hoofdzaak-bijzaak.

Maar aangezien er te weinig kennis over begrijpend lezen is, is het haast onmogelijk voor leerkrachten om te zien wat het specifieke probleem is bij de verschillende leerlingen.

Toen ik leerlingen observeerde hoe zij omgaan met methode-onafhankelijke toetsen, realiseerde ik mij dat bijvoorbeeld cito-toetsen werkelijk subliem in elkaar zitten. Elke deelvaardigheid wordt getoetst zonder dat leerlingen en leerkrachten het door hebben. Dat betekent dat cito-toetsen te weinig formatief worden ingezet door scholen. Maar alleen summatief. Met summatief bedoel ik dat de kale cijfers tellen om de leeropbrengsten te meten. Duidelijk voor ouders, schrikbarend voor leerlingen, helder voor de leerkracht, team, voortgezet onderwijs en inspectie. Echter, wanneer de cito-toetsen formatief worden ingezet, is er extra groeipotentie mogelijk. Wat een gemiste kansen.

Dit triggerde mij. Daarom ben ik gaan kijken welke deelvaardigheden er achter de toetsvragen zitten. Wat moeten leerlingen kunnen om bepaalde vragen te beantwoorden. Een van de eerst opvallende dingen was dat leerlingen te weinig begrip hebben van vraagwoorden. Ik schreef al over de wie-vraag. Leerlingen groep 8 beantwoordden allemaal met een wat-antwoord.

Ik geef je even een eenvoudig fictief voorbeeld. Stel dat er in de tekst staat: mama gaat pannenkoeken bakken. De toetsvraag zou dan zijn: wie bakt? Ze zeggen dan pannenkoeken. Het woord wie gaf geen signaal af dat er gezocht moest worden naar een persoon. Uiteraard heb ik navraag gedaan bij de leerlingen. Het woord ‘wie’ bleek een betekenisloos woord. Het woord bakken wordt geassocieerd met pannenkoeken.

Mocht je nu verwachten dat alleen bepaalde leerlingen deze fout maken, dan moet ik je teleurstellen. Of het nu vmbo-tl, havo of vwo verwachte uitstroom was, allemaal lazen ze over het woordje wie heen.

Zoals je hebt gelezen, maak ik gebruik van:

• observaties leerlinggedrag
• analyse van teksten
• analyse van toetsen
• gesprekjes met leerlingen over hoe ze denken.

En ik heb verder:

• methodes geanalyseerd
• nagedacht over leerkrachtgedrag (instructie).

Door alle gegevens te interpreteren en samen te voegen, ben ik tot verrassende inzichten gekomen. En dit kostte tijd, veel tijd om te achterhalen.

Waarom ik er zoveel tijd in stopte en doorging met analyseren, diagnosticeren en een didactische aanpak schrijven? Omdat ik vind dat leerkrachten gewaardeerd behoren te worden. Het onderwijs vak is een mooi vak en ik gun leerkrachten waardering en plezier in hun werk. De grootste voldoening komt wanneer leerlingen zich ontwikkelen. Dat is voor mij de reden geweest om leerkracht te zijn en leerkrachten te versterken.

Begrijpend lezen is analyseren is complex, als je…

• niet weet hoe het in elkaar zit
• leunt op de meest gebruikte methodes
• geen inzicht krijgt vanuit de toetsen
• je het te druk hebt.

Heb jij ook last van een van deze redenen waardoor je het complex vindt om begrijpend lezen te analyseren?

Tips om te analyseren

Je hebt dus 6 mogelijkheden om inzichten te krijgen: leerlinggedrag observeren, teksten analyseren, toetsen analyseren, gesprekjes houden met leerlingen, je huidige methode analyseren en je eigen instructie onder de loep nemen. Maak een mix van deze mogelijkheden. Ik help je op weg en vertel je over de aanpak die ik heb gehanteerd. Op weg naar meer gemotiveerde leerlingen en verbeterde resultaten.

1# Leerling gedrag observeren en meteen bijsturen met je eigen instructie

Begin met 1 leerling uit je groep.

Neem deze leerling naast je en kijk hoe de leerling omgaat met een tekst en toetsvragen. Al je bevindingen schrijf je op.

Doet de leerling wat jij wilt om grip op begrip te krijgen? Geef daar gericht complimenten voor. Maar als de leerlingen niet doet wat jij wilt, dan geef je meteen aanwijzingen. Die aanwijzingen schrijf je op. Want misschien maken meer leerlingen deze fouten en hebben zij ook baat bij deze instructie.

2# Gesprekje met de leerlingen

Bevraag de leerling vooral om te achterhalen wat, waarom en hoe hij zijn aanpak kiest en uitvoert.

Schrijf je bevindingen weer op.

3# Teksten analyseren

Pak een tekst die je wilt gaan geven aan de leerlingen.

Kijk er eens kritisch na. Welke verwijswoorden, signaalwoorden, vraagwoorden, ontkenningen en moeilijke woorden zitten erin? Heb je de leerlingen voldoende bagage meegegeven om hiermee om te gaan?

Ik noem bewust even de ontkenningen. Bijvoorbeeld: niet, geen, on-, ont-, nee. Een ontkenning is het tegenovergestelde van een bevestiging. Omdat leerlingen de ontkenning niet zien staan in de zin, lezen ze de zin als een bevestigend verhaal. Oh, daar gaat het helemaal mis, de tekst krijgt een andere betekenis.

4# Toetsvragen analyseren

Bekijk op deze manier ook de toetsvragen.

• Welke woorden zitten erin waar leerlingen geen betekenis aan weten te geven?
• Hoe kijk je nu naar je gegeven lessen? Was je instructie sterk genoeg om leerlingen grip te geven op de verschillende begrippen? Weten de leerlingen hoe ze om moeten gaan met zo’n vraag?
• Kijk nu naar de antwoorden. Bij meerkeuze antwoorden kijk je opnieuw naar de verschillende woorden. Heb je deze woorden vaak genoeg gebruikt en uitgelegd tijdens je instructie?
• Vergeet niet om op te schrijven wat je is opgevallen tijdens het analyseren van tekst en toetsvragen.
• Analyseer nu de gegeven antwoorden. Welke antwoorden heeft de leerlingen gegeven?
• Zijn er specifieke vragen die elke keer moeilijk zijn? Of juist goed beantwoord worden?
• Dan weet je welke vaardigheden de leerling onder de knie heeft. En hoe jij je instructie kunt aanpassen.

5# Je eigen instructie analyseren

Je hebt tijdens het analyseren van de toetsvragen ontdekt wat de leerling nodig heeft aan instructie om bepaalde vragen beter te kunnen beantwoorden.

Bedenk wat je wilt versterken aan je instructie, zodat je ene leerling daar profijt van heeft en misschien nog wel meer leerlingen.

Voer je plan uit.

Kijk ondertussen weer naar het leerlinggedrag. Is de leerling langer betrokken? Stelt de leerling minder/andere vragen? Maakt de leerling minder fouten?

Blijf je instructie bijstellen tot je een gewenst effect hebt gevonden, waarbij de leerling zich ontwikkelt.

6# Analyseer nu nog je huidige begrijpend leesmethode

Vragen om jezelf te stellen:

• Krijgen mijn leerlingen overzicht en structuur?
• Worden tekstverbanden zichtbaar?
• Krijgen leerlingen aanwijzingen als ze iets niet begrijpen?
• Worden denkstappen beschreven? Zijn de beschreven stappenplannen logisch om tot het beter begrijpen van het communicatiemiddel van de schrijver te komen?
• Beschrijf je ideeën over de methode weer op.
• Bedenk hoe je je instructie gaat versterken om het hiaat in de methode op te vangen, zodat er meer leerrendement te behalen valt.

Heb je bovenstaande stappen doorlopen? Ga dan je leerlingen verdelen in overzichtelijke groepjes en help hen gericht vooruit.

Hoe ik je kan helpen

Heb je te weinig tijd om toetsen te analyseren en je wilt toch toetsen formatief inzetten? Maak gebruik van de fouten-analyse service. Ik laat je weten welke (geanonimiseerde) leerlingen welk soort instructie nodig hebben. Daar kan jij een paar maanden aan werken en dan het volgende meetpunt bekijken of het effect heeft gehad.

Vind je het lastig om te bepalen hoe je je instructie versterk, dan is de online training BEGRIP voor jou en je team de oplossing. Alle informatie staat voor je klaar, waarbij ik alles wat ik weet en heb ontdekt voor jou en je team beschikbaar heb. Het pijlenmodel BEGRIP is de basis voor begrijpend lezen en toepasbaar voor je hele onderwijs.

Neem de stap om vanuit de analyse, de diagnostiek en de versterking van de instructie leerlingen beter te begeleiden. De ontwikkeling van leerlingen is een cadeautje voor jezelf. Ik help je er graag bij.

Nog even samenvattend

In dit artikel heb je gelezen over waarom analyseren van begrijpend lezen te weinig aandacht krijgt. Waarbij analyseren complex is. Je hebt handreikingen gekregen om zelf te kunnen gaan analyseren. En vanuit deze inzichten maak je een keuze om leerlingen vooruit te helpen.

Probeer te hoofdgedachte vast te houden: door te analyseren heb je inzicht om meer grip op begrip te geven.

Mijn conclusie is dat inzicht krijgen tijd kost. En je hebt er kennis en vaardigheden voor nodig. Wanneer je begint met 1 leerling te analyseren op begrijpend lezen, heb je de mogelijkheid in handen om jezelf te ontwikkelen in analyseren.

Lees meer over toetsanalyse.