Omgaan met mentale klachten bij leerlingen

Kwetsbaarheden bij leerlingen

Leerlingen kunnen allerlei kwetsbaarheden hebben, waardoor een ondersteuningsbehoefte ontstaat. Deze kwetsbaarheid kan lichamelijk, verstandelijk of psychisch zijn. De meest bekende psychische kwetsbaarheden zijn bijvoorbeeld adhd, autisme en depressiviteit. En bij een verstandelijke kwetsbaarheid denken we vaak aan een laag IQ, maar denk ook aan hoogsensitieve hoogbegaafde leerlingen. 

Mentale klachten zijn aan de buitenkant dus niet zomaar zichtbaar. Om inclusief onderwijs te geven zijn uren nodig om leerlingen maatwerk te bieden, maar ook een sensitieve houding kan al veel betekenen voor een leerling.

Is het noodzakelijk om de diagnose te weten?

In het onderwijs speelt de gedachte dat als je weet wat een leerling heeft, dat je dan betere begeleiding kunt geven. Daarom willen scholen een IQ-test of een bezoek aan de schoolarts voor het uitzoeken van een verminderde belastbaarheid. We denken dat als we weten wat een leerling heeft, dat we dan pas de juiste begeleiding kunnen geven, maar in de praktijk blijkt dat er vaak gekeken wordt naar de belemmering die als excuus wordt gebruikt om iemand door te sturen. 

In plaats van dat leerlingen echt hulp krijgen, komen ze terecht in een moeras van regels en allerlei professionals. Het onderwijs veranderen gaat uiterst langzaam, dus er is geen quick fix. Het veranderen van mindset bij leerkrachten, het organisatorisch anders inrichten van onderwijs, mankracht/tijd en aandacht voor de leerling is wat nodig is om inclusief onderwijs te geven en uit te gaan van de sterke kanten van leerlingen. 

Mentale klachten door intimidatie en pestgedrag

Binnen de leerlingenzorg vallen ook de leerlingen die aandacht nodig hebben door meeliftgedrag bij samenwerken en pestgedrag van medeleerlingen. Meeliftgedrag en pestgedrag hebben veel impact op leerlingen. 

In het onderwijs leeft het idee dat kartrekkers het aan zichzelf te danken hebben. Dat ze geen ruimte geven aan andere leerlingen. Maar als je goed kijkt, zijn het de kartrekkers die zich verantwoordelijk voelen, die graag goede cijfers willen, die al verder ontwikkeld zijn in hun executieve functies. 

Stel dat je als leerling alle samenwerkopdrachten alleen hebt moeten maken en je daarbij gepest bent. Stel dat je het aankaart, maar niemand op school grijpt in, terwijl je al het mogelijke wat je kon doen al gedaan hebt, maar niets werkt. Niemand grijpt in. 

Soms is het zelfs zo dat je belangen worden geschaad en je zelfs weer vrienden moet zijn met degene die het jou zo moeilijk maakt. Ook worden afspraken niet gemonitord, dat doet wat met je. Het enige wat je kan doen is nog sterker je grenzen aangeven wat weer leidt tot reacties van medeleerlingen en docenten. Leerlingen voelen zich dan nog meer in de steek gelaten.

De emoties, die volgen op het in de steek gelaten worden, kunnen internaliserend en/of externaliserend tot uiting komen in verder ongewenst gedrag. Het kan zelfs leiden tot flinke boosheid, een depressie en suïcidale gedachten. Dan krijg je daardoor als leerling weer een nieuw label, want je hebt dan ineens een gedragsprobleem, terwijl je alleen maar je grenzen aangaf. Zo wordt je als leerling heel onrechtvaardig ergens ingezogen waar je niets aan kan doen. En waarbij de verantwoordelijkheid van school ligt om een sociaal veilig klimaat neer te zetten. 

Toch legt school gedrag vaak neer bij de kindkenmerken en bij de opvoeding. Helaas wordt zo de slachtofferrol groter, zonder dat er daadwerkelijk iets verandert aan de onderwijssituatie. Als je goed doorvraagt wat school heeft gedaan om de situatie te verbeteren, blijkt dat bij overdrachtsmomenten belangrijke informatie verloren gaat en/of afspraken worden niet gehandhaafd, de visie op leerlingen is nog niet inclusief, er is geen actieplan en er is sprake van niet aansluitende communicatiestijlen.

In het omgaan met leerlingen blijken vooroordelen/aannames vaak een gekleurde bril die moeilijk wordt afgezet. Ook wordt er te weinig gekeken naar de sterke kanten van leerlingen om een positieve vibe neer te zetten en wordt er niet goed doorgevraagd bij onrecht om ondersteuning te bieden. Erkenning en de belangstellende, oprechte vraag "Hoe gaat het?" wordt niet gesteld, terwijl dit cruciaal is voor het welbevinden. 

Sommige leerlingen worden een dreigende thuiszitter door alles wat hen overkomt.

Een dreigende thuiszitter bij mentale klachten

Als leerlingen een dreigende thuiszitter worden door wat hen overkomt op school, wordt het interessant wie er allemaal bij komen kijken en wat ieders rol is. 

Opvallend is hoe snel alles gericht is op de kindkenmerken i.p.v. de schoolkenmerken mee te nemen. Je zou het kunnen vergelijken met organisaties die nu in de media besproken worden. Richt je je op de slachtoffers, of richt je je op de bedrijfscultuur om een omslag te maken? Binnen de schoolcultuur is dat ook zo. 

De mentor is het eerste aanspreekpunt voor de leerling. Maar stel je voor dat er door de omstandigheden op school niet zo'n klik is tussen de leerling en de mentor, dan is dat al een drempel om open met elkaar te communiceren. Ik kom zo terug op het open communiceren.

De zorgcoördinator heeft meerdere belangen. Zowel de zorg voor de leerlingen als ruggensteun bieden aan de mentoren. En het kan soms best lastig zijn om open minded te luisteren naar een leerling als je al dingen hebt besproken met de mentor. Zeker als je een bepaalde visie op leerlingen en verwachtingen hebt, in combinatie met een hoge werkdruk. Een doorverwijzing naar de schoolpsycholoog is een hele makkelijke route om het probleem bij de leerling te leggen en zonder dat de school verdere verantwoordelijkheid hoeft te nemen voor de sociale veiligheid. 

Het buurtteam kan sensitiever zijn in de communicatie. Wel komt de leerling ook hierbij in de slachtofferrol, krijgt hij/zij te maken met het aanbod van lotgenotengroepen en het aanbod van een weerbaarheidstraining. Toch is het het mooiste als het buurtteam praktische tips aan de school kan geven hoe ze sensitief kunnen communiceren en het onderwijs inclusiever kunnen maken. Want in het onderwijs communiceren docent vaak op een directieve manier, terwijl leerlingen die een kwetsbaarheid hebben gebaat zijn bij een coöperatieve/sociale manier van communiceren in combinatie met een enthousiasmerende manier of een rustige analytische manier.

De schoolarts zou het vertrouwen op herstel moeten geven. Als er alleen wordt gekeken naar de zwakke kanten van een leerling kan al snel een vertekend beeld ontstaan waarop beslissingen worden genomen. Een kind zou een weerbaarheidstraining moeten volgen of moeten werken aan zijn/haar depressie die door het pesten en het onbegrip is ontstaan. Maar een brede beeldvorming is nodig: wat zijn de sterke kanten van de leerling, welke talenten en kwaliteiten heeft deze leerling, wat is de thuiscontext en wat is de schoolcontext. Welke aanpassingen zijn er nodig binnen de school? Weet de leerling de weg te vinden naar de hulp die voor hem/haar prettig voelt i.p.v. dwingend hulp op te leggen. 

De leerplicht is er om te kijken of leerlingen niet ongeoorloofd afwezig zijn en of school er alles aan heeft gedaan om een passend aanbod te bieden.

De begeleider passend onderwijs kijkt wat er nog wel mogelijk is aan interventies en of het hele traject goed is vastgelegd in een OPP om daarna te kijken naar een eventuele andere passende plek bij het samenwerkingsverband. Voor wie in 4 Havo of 5 VWO zit: overstappen naar een andere school leidt tot PTA-straf of het jaar overdoen. En daarbij komt dat veel scholen al vol zitten

De sectorleider en/of directie zijn er om bij patronen in de schoolcultuur beter aansturing te geven. 

De vertrouwenspersoon van de inspectie wil graag meldingen horen en advies geven. Juist omdat een sociaal veilig klimaat zo belangrijk is voor het welbevinden en de ontwikkeling van leerlingen. 

Open communicatie vermindert mentale klachten

Hoe meer er gewerkt wordt aan talenten bij leerlingen en hoe vaker er complimenten worden gegeven hoe warmer het sociale klimaat. Vooral als er gewerkt wordt aan een open communicatie met elkaar. Open communiceren is vooral gebaseerd op algemene communicatie principes. Positieve aandacht en tijd die je kunt samenvatten in grappige ezelsbruggetjes: 

• LSD (luisteren, samenvatten en doorvragen). 
• Wees een OEN (wees open, eerlijk en nieuwsgierig) en laat OMA (oordelen, meningen en adviezen) thuis
• Smeer NIVEA (niet invullen voor een ander)
• ANNA (altijd navragen, nooit aannemen)
• Maak je niet DIK (denk in kwaliteiten)

Het aller moeilijkste is om deze communicatieve basisprincipes toe te passen. Open minded, onbevooroordeeld, objectief een gesprek in gaan gaat niet vanzelf, dat kost inzet! En als er een veroordelende sfeer ligt, dan belemmert dat een kwetsbare opstelling om met elkaar te zoeken naar een oplossing.

Eigenlijk zou er gekeken moeten worden naar het leiderschap binnen de school en de omgangskunde met ouders, leerlingen en elkaar. Daarnaast is hete praktische scholing gericht op het vergroten van het handelingsrepertoire en communicatievaardigheden een absolute must voor het onderwijs.

5 talen van de liefde inzetten bij mentale klachten

Er zijn 5 talen van liefde die het welbevinden versterken. Kijk per leerling welke taal het beste aanspreekt om het mentaal welbevinden te stimuleren. 

1.  een vriendelijk woord
2.  een cadeautje
3.  quality time
4.  ergens mee helpen
5.  een positieve aanraking/gebaar 

In het onderwijs kun je een toepassing maken om leerlingen te versterken die te maken hebben met pesten.

ad. 1. Geef ruim complimenten naar álle leerlingen. Benoem dingen die goed gaan. Verder is het van belang om bij alle communicatie je intonatie aan te passen naar de gevoelige leerlingen. En denk ook aan je communicatiestijl, verander deze eens van directief naar beschouwend, coöperatief of expressief. En kies eens voor de autoritatieve begeleidingsstijl (verwar niet met autoritair). Geef vertrouwen en probeer een positief zicht te geven richting de toekomst. 

ad. 2. In het basisonderwijs zijn jonge leerlingen vaak nog ontvankelijk voor stickers. Hoe ouder leerlingen/studenten zijn, hoe lastiger deze taal van liefde vorm te geven is in het onderwijs.

ad. 3. Aan een leerling kun je prima vragen: "Hoe is het nu écht met je?" Luister dan oprecht, actief en zonder oordelen. En vraag ook welke andere leerlingen tot steun/bescherming kunnen zijn.  Stimuleer ook om samen dingen te doen waar de leerling plezier aan beleeft (kunst, cultuur, muziek, sportief, diaconaal, taal leren, gamification, techniek, bakken, enz). En veroordeel de hobby's niet als deze verder niet schadelijk zijn voor de leerling en zijn/haar omgeving. Vraag ook goed tot waar het wel lukt en welke stap er nu gezet kan worden al dan niet met hulp.

ad. 4. Vraag aan de leerlingen welke kleine doelen wel haalbaar zijn om te zetten om uit een diep dal te komen en welke hulp je daarbij kan/mag geven. Maak doelen indien gewenst visueel door ze op te schrijven of uit te tekenen. Help mee om problemen te voorkomen en op te lossen.

ad. 5. Glimlach wat vaker of knik aanmoedigend. Maar het kan ook een schouderklopje of een duim omhoog zijn.

Waar kan je de leerling in coachen bij mentale klachten?

Neem je leerling serieus. Denk aan zijn/haar belangen en de wens om zich geliefd en gezien/gehoord te voelen.

Als niemand ingrijpt bij frauderende medeleerlingen, dan zit er niets anders op dat de leerling zelf op komt voor zijn/haar eigen belangen. Dat hij/zij zelf goed aangeeft hoe hij/zij het eruit wil hebben zien, hoe het een gewenste situatie is. Zeker als de leerling zich altijd heeft aangepast aan de anderen en aan het systeem, kan dit best even wennen zijn voor de omgeving. 

Denk aan andere belangen zoals:

• alleen samenwerken met leerlingen die het kunnen. En dus niet met leerlingen die het niet kunnen, niet willen of niet hebben geleerd van de docenten, omdat er geen begeleiding is van docenten en vermindering van je cijfer kwam.
• geen lugubere onderwerpen over de dood willen volgen (lessen en boeken), zoals over de doodstraf, zelfmoordpogingen en lessen over lijkkisten enz. Gebeurt dit? Ja, er zijn scholen die meer nog dan andere scholen zware onderwerpen aan bod laten komen bij net 15-jarige leerlingen. Dan kan je als leerling deze onderwerpen weigeren en maatwerk vragen om bezig te zijn met andere belangrijke onderwerpen die er toe doen in de samenleving. 
• niet mee willen op meerdaagse excursie, omdat deze niet aansluit. Sommige excursies zijn sportief, cultureel, religieus, diaconaal, taalreis. Maar er zijn ook leerlingen die behoefte hebben aan bèta/logisch denken met een spelelement. 
• even bijtanken door soms een ziekmelding en dan thuis wel door studeren op weg naar een diploma (een baaldagje). Helaas is echt hybride onderwijs nog een volgende stap om te zetten op weg naar inclusief onderwijs. 

Bevestig de identiteitsontwikkeling van de leerling als hij/zij vorm geeft aan hoge normen en waarden. En blijf hen aanmoedigen om dat op een positieve manier vorm te geven.

Bespreek ook met leerlingen dat ze soms dingen moeten accepteren ook als ze niet leuk zijn, of dingen moeten loslaten. Maar realiseer je dat bij aangedaan onrecht dit geen gemakkelijke opgave is. Dan is erkenning belangrijk. Uiteraard kan er ook ruimte zijn om het gesprek over vergeving aan te gaan.

Geef leerlingen ook zicht op dingen niet te persoonlijk op te pakken. Heel veel problemen liggen bij een ander of bij het systeem en dan mag je 'je bordje schuin houden' en het probleem eraf laten glijden naar de plek waar het hoort te liggen. 

Bemoedig de leerling om ondanks labels, aannames en niet uit het systeem kunnen komen toch te vertrouwen op eigen inzet, het goede te doen en te kiezen voor rechtvaardig handelen. Laat ze zich realiseren dat mensen vaak goede intenties hebben, maar reageren vanuit andere drijfveren, communicatiestijlen, normen, waarden en belangen. 

Doe zelf zo normaal mogelijk en vooral niet kleinerend. Let op je lichaamshouding, straal rust en respect uit voor je leerling die door een moeilijke tijd heen gaat.

En let op: besluit niets voor de leerling, zonder erover te communiceren. Kwetsbare leerlingen hebben behoefte aan grip houden op de situatie en dan werkt het niet om zonder overleg al besluiten te nemen.

Kijk naar wat wel mogelijk is

Leerlingen met mentale klachten hebben baat bij erkenning, gezien worden en positieve bekrachtiging van gedrag. Dus pedagogisch is een warmhartige manier van reageren is gewenst.

Toch is het ook zoeken naar wat wel mogelijk is om een leerling erdoor heen te helpen.

Denk bijvoorbeeld aan: 

• Pre-teaching, vooral als een onderwerp een emotionele reactie kan geven.
• Aangepaste instructie: visueel (beeld), auditief (gehoor), kinesthetisch (gevoel, voordoen, samendoen, nadoen) en digitaal (met het verstand) 
• Extra ondersteuning: kijk wat vaker mee, maak samen een planning, stel samen kleine doelen, wees beschikbaar voor vragen.
• Andere communicatiestijl kiezen: directief, beschouwend, coöperatief of expressief.
• Passende doelen: laat de leerling over een luchtiger onderwerp werken indien dat gewenst is.
• Andere verwerking: leerlingen die mondeling presenteren echt niet zien zitten, kunnen dit bijvoorbeeld schriftelijk doen of via een audio-opname. Werk vooral talentgericht.
• Aangepaste moeilijkheidsgraad: beginner/gevorderde opdrachten.
• Aangepaste hoeveelheden/omvang: maak bijvoorbeeld 3 opdrachten i.p.v. 5.
• Aangepast materiaal: zorg ervoor dat een PowerPoint bijvoorbeeld al in Magister aanwezig is, zodat de leerling deze geprint bij zich heeft en alleen wat extra aantekeningen erbij kan maken, zodat er minder een vol hoofd is.
• Aangepaste werkplek: zorg voor een rustige plek in de klas naast rustige vriendelijke leerlingen.
• Verlengde tijd bij een toets of opdracht. Dit is ook handig voor leerlingen met dyslexie.
• Aangepaste lestijden: deelname aan het onderwijs kan bijvoorbeeld in de ochtend zijn.
• Extra beloning: sommige leerlingen hebben complimenten op hun inzet extra hard nodig.
• Aangepaste leerroute: vakken geclusterd volgen i.p.v. veel moeten schakelen
• Aangepast schoolniveau: blijven zitten, verlengd examenjaar, op-/afstromen. Let op: dit doet ook iets met leerlingen als ze mentaal geraakt zijn door pestgedrag. 
• Andere maatjes/buddy's als steungroep.
• Aanpassen verwachtingen: is het al dan niet wenselijk om de verwachtingen bij te stellen over de resultaten en te nemen leerroute (verwachtingsmanagement). Let op: stel niet te snel omlaag naar beneden, maar blijf kijken met bovenstaande aanpassingen naar wat wel mogelijk is.

Leg de mogelijkheden met elkaar vast in een ontwikkelplan. Niet als document om af te vinken of alles is geprobeerd, maar juist als levend document om te kunnen draaien aan de knoppen, zodat het mentaal welbevinden versterkt wordt.

Verder lezen

Lees verder over het mentale welbevinden van leerlingen Van schoolstress naar mentaal welbevinden (onderwijs2go.nl)

Kwaliteitsverbetering

Wil jij graag een trainingsdag over het omgaan met leerlingen die niet lekker in hun vel zitten in het PO, VO of MBO, hoe je leerlingen coacht en goed doorvraagt? Neem contact op: contact@onderwijs2go.nl.