Van schoolstress naar mentaal welbevinden

Wat is mentaal welbevinden?

De 3 hoofddoelen van het onderwijs zijn kwalificatie, socialisatie en persoonlijke ontwikkeling. Mentaal welbevinden hangt hiermee samen. 

Mentaal welbevinden bij leerlingen betekent hoe ze zich voelen en functioneren, zowel emotioneel als psychologisch. Denk daarbij aan het vermogen om met stress om te gaan, hoe tevreden ze zijn, hoe ze omgaan met uitdagingen zoals schoolwerk en sociale interacties en hoe ze relaties opbouwen met medeleerlingen en leraren.

Helaas is voor veel leerlingen het onderwijs behoorlijk stressvol. Voor inclusief onderwijs is het nodig dat er breed gekeken worden naar de context en de leerlingen, zodat de leerkracht vaardig kan handelen bij de individuele leerlingen en de groep. 

Hoe meet je het mentaal welbevinden van leerlingen?

Er zijn 3 basisvragen om te kijken hoe het met leerlingen gaat.

1.  Hoe vaak zijn leerlingen aan-/afwezig? Wat is hun besluit om aan-/afwezig te zijn en waarom nemen ze dat besluit?
2. Wat is de draagkracht en de draaglast van de persoonlijke leerling? Vaak wordt hierbij met name gekeken naar de kwetsbaarheden/belemmeringen van de individuele leerling. Is de leerling schoolfit?
3. Hoe hangen schoolfactoren en het welbevinden van de leerlingen met elkaar samen? Hierbij worden de schoolfactoren, de energiebronnen uit de omgeving en de persoonlijke kracht van de leerling met elkaar in brede samenhang gezien. Dit kan met het Job Demands-Resources model (JD-R model) ook wel het WEB-model (Werkstressoren Energiebronnen Beleving) genoemd. Het model gaat over werkstress, energiebronnen en persoonlijke hulpbronnen die in balans moeten zijn. Anders krijg je of stressreacties en slechte prestaties. Of je krijgt juist bevlogenheid en betere prestaties.

In deze blog pas ik het JD-R/WEB model toe op de schoolcontext. Daarom noem ik het model in deze blog het School Demands-Resources model (SD-R model) ook wel het SEB-model (Schoolstress Energiebronnen Beleving). Deze blog is puntsgewijs opgesteld, zodat er op individueel, groeps- en schoolniveau gekeken kan worden naar de factoren en oplossingen, want ik geloof dat het anders kan en ook nodig is dat het anders gaat in het onderwijs, zodat meer leerlingen zich mentaal krachtig voelen.

3 logische uitgangspunten die in relatie staan met mentaal welbevinden

SD-R/SEB-model heeft 3 logische uitgangspunten:

1. Schoolstress zorgt voor een stressreactie en voor slechtere schoolprestaties.
2. Positieve energiebronnen leiden tot hogere bevlogenheid en betere schoolprestaties.
3. Persoonlijke hulpbronnen kunnen stressreacties verlagen en schoolprestaties verhogen.

Ik werk ze hieronder voor je uit. Het is een indeling waarbij er een overlap is, maar waarbij je ook kunt schuiven als je er iets meer nadruk op legt op een bepaald aspect.

Schoolstress zorgt voor een stressreactie en voor slechtere schoolprestaties

Schoolstress kan op veel niveaus en onderdelen plaats vinden. De ene is de andere leerling niet en dat geldt ook voor de docenten. Bespreek met elkaar waar de stressfactor zit om te kijken naar een acceptabele oplossing.

Omstandigheden

1. Overload aan huiswerk en opdrachten, echt overweldigd voelen door alle informatie en vakken.
2. Strikte of juist onduidelijke deadlines met tijdsdruk voor projecten en presentaties.
3. Adhoc presentaties uit het hoofd moeten geven of voor de klas moeten lezen (als je dyslexie hebt).
4. Verschil tussen formatief en summatief toetsen en presentaties geven. Leren van fouten of afgerekend worden door de leerkracht en klasgenoten.
5. Onduidelijke planners, toetsroosters en toetsstof.
6. Lange schooldagen.
7. Moeilijke reis van huis naar school,
8. Problemen met technologie of toegang tot leermiddelen, gebrek aan faciliteiten en financiële middelen.
9. Overvolle klassen of gebrek aan persoonlijke ruimte, waardoor er continue overprikkeling van geluid en beeld is.
10. Onveilig practicum.
11. Lastige wet- en regelgeving/bureaucratie.

Taakgerichte competenties

1. Onduidelijke verwachtingen van taken.
2. Gebrek aan effectieve studievaardigheden, timemanagement of strategieën.
3. Moeite met focussen, veel taakinterrupties.
4. Moeilijk werk (complex, vraagt veel concentratie).
5. Emotioneel uitputtend werk afwisselen met andere activiteiten en rust.
6. Overbelasting verantwoordelijkheden.

Onderlinge verhoudingen

1. Sociale druk om bij een bepaalde groep te horen.
2. Onrechtvaardigheid (onrechtvaardige beoordeling bij een samenwerkopdracht).
3. Rolconflicten, onduidelijke functieomschrijving.
4. Andere conflicten met klasgenoten of leraren.
5. Gevoel van isolatie of eenzaamheid op school door pesten of sociale uitsluiting.
6. Gebrek aan evenwicht tussen school, social media en buitenschoolse activiteiten (sport, bijbaan, enz) en eventuele problemen thuis.
7. Gebrek aan individuele ondersteuning van leerkrachten en ouders voor leerbehoeften of leerproblemen (zoals dyslexie).
8. Gebrek aan waardering of erkenning voor inspanningen en prestaties.

Voorwaarden en mindset

1. Perfectionisme en de druk om de beste te zijn (door ouders, leraren of medeleerlingen).
2. Gezondheidsproblemen, waaronder stressgerelateerde aandoeningen zoals slecht slapen, angst of depressie.
3. Gebrek aan interesse voor schoolwerk, omdat de lesstof niet relevant lijkt voor de toekomst of omdat er geen ruimte zit voor talentontwikkeling (onderprikkeling).
4. Angst voor falen, slechte cijfers, blijven zitten of afstromen.
5. Onzekerheid over toekomstige opleiding of baanperspectieven.

Positieve energiebronnen leiden tot hogere bevlogenheid en betere schoolprestaties

Welke energiebronnen hebben leerlingen? Dat kan heel wisselend zijn. En het wil niet altijd zeggen dat als er weinig energiebronnen zijn dat de prestaties per definitie laag zijn. Door persoonlijke hulpbronnen kan een leerling toch goede resultaten behalen.

Omstandigheden

1. Evenwichtige huiswerklast.
2. Flexibel huiswerktijd kunnen inplannen.
3. Goede planners, duidelijk toetsrooster en toetsstof.
4. Haalbare en duidelijke deadlines.
5. Goede wifi-verbinding en ingeregelde technologie.
6. Veilige en rustige thuisomgeving.

Taakgerichte competenties

1. Focus en flow ervaren.
2. Autonomie en controle hebben over taken.
3. Kansen krijgen en nemen.
4. Eigen doelen stellen en behalen van uitdagende, zinvolle taken.
5. Het ontwikkelen van nieuwe kennis, vaardigheden en interesses.

Onderlinge verhoudingen

1. Sociaal netwerk (verbondenheid) bij vrienden, familie, sportvereniging, kerk, enz.
2. Ontspanning en lekker lachen.
3. Waardering en erkenning (complimenten).
4. Goede ondersteuning van leerkrachten, ouders en peers krijgen, ook coaching.
5. Communicatiestijl en stijl van leidinggeven
6. Anderen helpen.
7. Gezamenlijke doelen hebben.
8. Gezonde balans tussen school, bijbaan en vrije tijd.

Voorwaarden en mindset

1. Slaap, gezonde voeding, beweging.
2. Rust nemen, ook in stilte.
3. Zingeving/geloof.
4. Positief reflecteren.
5. Creatieve hobby's.
6. In de natuur zijn.
7. Muziek luisteren of maken.
8. Schrijven of andere kunstuiting om gevoelens te verwerken.
9. Dingen ontdekken en over verwonderen.
10. Optimisme: dankbaarheid en waardering.
11. De baas zijn over eigen emoties en reacties.
12. Zekerheid hebben over toekomstige studie, baan (inkomsten), wonen.

Persoonlijke hulpbronnen kunnen stressreacties verlagen en schoolprestaties verhogen.

We hebben het hier over de sterke kanten, de talenten, de drijfveren, persoonlijke normen en waarden die belangrijk zijn. Kwetsbaarheden/belemmeringen kunnen zeker ook een rol spelen, maar wordt in dit model niet meegenomen. Ik wil de kwetsbaarheden zeker niet bagatelliseren, maar door het verminderen van schoolstress en het versterken van energiebronnen en persoonlijke hulpbronnen kan er beter met kwetsbaarheden worden omgegaan en is een leerling meer schoolfit.

Omstandigheden

1. Flexibiliteit en aanpassingsvermogen bij veranderingen (veranderbaarheid).
2. Organisatievaardigheden.

Taakgerichte competenties

1. Doelgerichtheid en motivatie.
2. Geduld en doorzettingsvermogen.
3. Probleemoplossend vermogen, creativiteit en innovatievermogen.
4. Besluitvaardigheid/daadkracht.
5. Time-managementvaardigheden.

Onderlinge verhoudingen

1. Assertiviteit en communicatievaardigheden, eventueel argumenten op papier laten zetten als tussenstap.
2. Empathie en het vermogen om anderen te begrijpen (inlevingsvermogen).
3. Vergevingsgezindheid richting anderen en jezelf.
4. Gevoel om geliefd te zijn en vooruit geholpen te worden door de omgeving.

Voorwaarden en mindset

1. Zelfvertrouwen (kennis, competenties, intuïtie) en zelfwaardering.
2. Emotionele intelligentie (EQ) en zelfbewustzijn.
3. Zelfreflectie en zelfkennis.
4. Leergierig/growth mindset, verwerkingsvermogen om te presteren en trotseren, dus het leren van fouten, en het overwinnen van tegenslagen (veerkracht).
5. Gezonde levensstijl (zelfzorg).
6. Emotionele stabiliteit en zelfbeheersing/stressregulatie.
7. Eerlijk en betrouwbaar zijn.
8. Verbeeldingskracht en visualisatievaardigheden.
9. Empowerment en het kracht en keus om controle over het eigen leven te nemen (eigen regie).
10. Positieve copingmechanismen, zoals humor, optimisme, relativeren of zelfcompassie.

Gewenste effect: van stress naar welbevinden

Omstandigheden

1. Betrokken om ook dingen te regelen.

Taakgerichte competenties

1. Productiever/zelfeffectiviteit.
2. Hogere prestaties.
3. Innovatie en creativiteit.

Onderlinge verhoudingen

1. Plezier.
2. Betrokkenheid/verbondenheid.
3. Effectief samenwerken.
4. Effectief communiceren.

Voorwaarden en mindset

1. Tevredenheid, hoop, optimisme.
2. Mentale kracht (weerbaarheid en veerkracht).
3. Gezond leven.

Oplossingen om het mentaal welbevinden te versterken

Om te werken aan het mentaal welbevinden en inclusief onderwijs te geven kunnen de volgende stappen worden genomen.

• Stap 1. Analyseer welke schoolstressoren de meeste stress opleveren en waarom ze stress opleveren (observeren, interview of enquête)
• Stap 2. Verminder de stressfactoren.
• Stap 3. Versterk de energiebronnen en de persoonlijke hulpbronnen, waaronder ook de communicatie.
• Stap 4. Meet het effect en stel bij.

Verder lezen

Lees verder over hoe je leerlingen goed begeleid bij mentale klachten: Omgaan met mentale klachten bij leerlingen (onderwijs2go.nl)

Kwaliteitsverbetering

Wil je doorlezen, dan is het boek 'Mentale kracht' van Dai Carter (van Kamp van Koningsbrugge) een aanrader.

Wil jij graag een trainingsdag over het verminderen van schoolstress en het versterken van mentale kracht in het PO, VO of MBO of wil je een brede objectieve schoolaudit? Neem contact op: contact@onderwijs2go.nl.