Versterk het welbevinden van je hoogbegaafde leerling

Het schooljaar is weer begonnen. Grote kans dat je in je klas een hoogbegaafde leerling hebt zitten.

Hoe versterk je het welbevinden van jouw hoogbegaafde leerling?

Deze blog is ontstaan doordat ik begeleiding aan veel verschillende hoogbegaafde leerlingen van jong tot oud en hun ouders heb gegeven én wijzelf meer-/hoogbegaafde kinderen hebben. 

Géén énkele hoogbegaafde is hetzelfde, maar hierbij een aantal soms verborgen aandachtspunten die in de praktijk veelvuldig voorkomen. Hoogbegaafde leerlingen hebben onderwijs op maat nodig voor hun welbevinden. Want als je hoogbegaafde leerlingen goed begeleidt, dan doe je recht aan hun onderwijsbehoefte.

5 voorbeeld vragen die (onbewust) leven bij hoogbegaafde leerlingen als het gaat om hun welbevinden

1. Ziet de juf/meester/docent mij écht?
2. Wat gebeurt er als ik fouten maak (in de basisvaardigheden)?
3. Kan ik het leren leren vermijden (inzetten van de executieve functies)?
4. Is deze uitdaging nuttig en interessant? Zo nee, hoe kom ik er onderuit?
5. Hoe kom ik het schooljaar door zonder gepest te worden?

Ik zoom even in op elk van deze (voorbeeld) vragen en hoop je daarmee inzichten te geven hoe jij het schoolleven van een hoogbegaafde leerling kunt verrijken. Het is echt leuk om te ontdekken hoe de hoogbegaafde leerling denkt en om eruit te halen wat erin zit.

Ziet de juf/meester/docent mij écht?

Hoogbegaafde leerlingen kunnen binnen een paar dagen al ontmoedigd zijn over het nieuwe schooljaar. Onderpresteren, frustratiegedrag thuis of aanpassingsgedrag zijn redenen om tot een bore-out te komen als er geen passende doelen gesteld worden. 

Maar ook als er geen vragen gesteld worden aan de hoogbegaafde leerling over zijn denkproces en reacties, voelt hij/zij zich niet goed begrepen. Dit doet emotioneel wat met een leerling.

"Is er een pilletje/medicijn tegen hoogbegaafdheid, want ik vind het niet leuk om anders te denken dan anderen."

Medeleerlingen: "Wat doe jij op de HAVO? Hoogbegaafden horen toch op het VWO en dyslecten op een heel laag niveau?"

Is er een medicijn tegen? Alles tegelijk willen doen en alles wat anderen zeggen, blijft door je hoofd zingen. Ik word er gek van!

De schoolvisie om een paar weken tot een paar maanden af te wachten is dan echt een motivatie-killer voor een hoogbegaafde leerling. Vooral als er een IQ-test is gedaan en interventies zijn opgezet tijdens het schooljaar ervoor en dit in de zogenaamde warme overdracht niet goed voortgezet wordt. 

Zelfs bij de overstap van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs is er bij sommige scholen beleid om af te wachten tot problemen zich voordoen.

Maar het loont de moeite als jij als zorgcoördinator/mentor/IB/leerkracht pro-actief vraagt waar een leerling tegen aan loopt of vraagt wat de leerling nodig heeft om op te bloeien (lees: zich gelukkig te voelen). Er zijn soms maar hele kleine aanpassingen nodig. Een compliment over wat een leerling goed gedaan heeft aan doorzettingsvermogen, kan al hartverwarmend zijn voor de leerling. Of schrijven in blokschrift of werken op de laptop. Maar ook een rustige werkplek.

En wat dacht je van doortoetsen als je hoort dat je leerling thuis veel meer laat zien. Dan wordt het interessant hoe jij als leerkracht de lat ook wat hoger legt.

Om een leerling écht te zien, helpt het om naar de aanwijzingen van de ouders te luisteren, zodat je je leerling beter begrijpt. Samenwerken met ouders, buiten de gebaande paden van het beleid, loont om een kind in zijn/haar kerntalenten te zetten. Zo wordt de relatie tussen school, ouders en leerlingen versterkt. 

Voel je vooral niet aangevallen als je te horen krijgt dat ouders niet tevreden zijn. Zie het als een studiemoment om meer over hoogbegaafdheid te weten te komen en probeer de leerling te zien, te horen en te begrijpen, zodat hij/zij zich serieus genomen voelt. 

Wat gebeurt er als ik fouten maak (in de basisvaardigheden)?

Hoogbegaafde leerlingen willen graag eigen verantwoordelijkheid dragen. Autonomie is belangrijk. De succesvolle hoogbegaafde kan dat prima! Maar niet elke hoogbegaafde kan die eigen verantwoordelijkheid goed aan.

Verschillende hoogbegaafde leerlingen maken hun toetsen namelijk helemaal niet zo goed. We denken wel dat alles hen komt aanwaaien, maar voor de meeste hoogbegaafde leerlingen is schoolsucces geen vanzelfsprekendheid. 

Door perfectionisme en faalangst vragen ze geen hulp, Soms weten ze niet waarover ze hulp moeten vragen, omdat ze niet zien dat er iets fout gaat. En een fout toegeven is het laatste wat sommige hoogbegaafde leerlingen willen, dus stellen ze geen vragen als ze iets niet snappen. Dan ligt onderpresteren op de basisvaardigheden op de loer.

Hoogbegaafde leerlingen kunnen out-of-the-box en associatief denken. Ook bezien ze vraagstukken van meerdere kanten en zijn antwoorden op meerdere manieren in te vullen. Waardevol voor de maatschappij, maar iets minder handig om het schoolsysteem te doorlopen.

Helaas gaat het daarbij dus geregeld mis in de basisvaardigheden. Bijvoorbeeld dat de tafels niet zijn geautomatiseerd, of rekenstrategieën niet goed gevolgd worden. Of het handschrift is zo slordig dat het niet leesbaar is, en er door slordig werken fouten in komen. En wat dacht je van niet willen teruglezen in teksten, omdat alles uit het hoofd gedaan moet worden. Of te snel over details heen lezen, omdat gedacht wordt het al wel te kunnen. Spellingsregels niet toepassen, omdat de innerlijke spraak nog niet sterk genoeg is. En een hekel hebben aan stampen, waardoor woordjes leren een verschrikking kan zijn. Dan ontstaan er hiaten in de spelling, begrijpend lezen en rekenen. 

Check dus of leerlingen de lessen echt goed begrijpen en toepassen, omdat ze die basis ook weer nodig hebben voor de vervolg stappen. Laat ze dus leren van hun fouten. Waarom ging het fout? Hoe herstel je die fout? Hoe voorkom je de volgende keer die fout?

Als je hiaten opspoort, geef daarna gewoon gedegen uitleg. Daarom is het analyseren van toetsen een absolute must bij hoogbegaafde leerlingen, om zo vroeg mogelijk fouten te tackelen en interventies op te zetten. Een poosje aan de verlengde instructietafel is daarom soms nodig om te voorkomen dat hoogbegaafde leerling uitvalt op onderdelen die eigenlijk niet nodig zijn. 

En ja, dat doet een hoogbegaafde leerling soms een beetje 'pijn' om te erkennen dat iets nog niet bekend is. Maar blijf rustig en zorg ervoor dat de kennis goed verinnerlijkt wordt door de leerling te vragen om even hardop te denken om de denkstappen te checken.

Ondersteuning bieden bij de basisvaardigheden mag trouwens niet ten koste gaan van het bieden van uitdaging. Het is een en-en verhaal!

Kan ik het leren leren vermijden (inzetten van de executieve functies)?

Executieve functies gebruik je bijvoorbeeld om te plannen, om een taak op starten, door te werken, taken goed af te ronden en om emoties te reguleren. Hard nodig om huiswerk te maken, want parate kennis is óók nodig!

Ook bij het versterken van de basisvaardigheden zijn executieve functies nodig. Want de geleerde kennis over spelling, begrijpend lezen en rekenen is toepassen, dus handelen/doen.

Het leuke aan het werken met hoogbegaafde leerlingen is natuurlijk wel dat je de basisvaardigheden al snel op een hoger niveau kunt brengen, zeker als je je leerling even een overzicht geeft waar je naar toe werkt. Dus het hele spellingssysteem schematisch laten zien, zodat ze top-down kunnen denken.

Voor hoogbegaafde leerlingen kunnen opdrachten maken soms heel lastig zijn, omdat ze in hun hoofd het eindresultaat al zien en de weg er naar toe dan ineens saai is om daadwerkelijk uit te voeren. Of dat ze die weg nog niet zelf kunnen bewandelen, omdat het nog te moeilijk is. Of omdat ze het nut niet zien van het huiswerk wat ze moeten maken. Of omdat het motorisch nog niet lukt om die mooie tekening te maken, terwijl het in het hoofd zo mooi is. Frustratie op en top!

Terug beredeneren welke stappen gezet moeten worden en wat dan de eerste stap is die daadwerkelijk gezet moet worden is echt een dingetje. Voordoen, samendoen en na laten doen kan uiteindelijk helpen als er met de leerling even geen land te bezeilen valt.

Ook om voor te doen hoe je jezelf instructie geeft. Bijvoorbeeld: "Hmmm wat gek, ik kan het antwoord op de vraag niet vinden, wat kan ik doen, eens even de tekst herlezen. Oja, wat was de vraag ook alweer waar moet ik ook al weer op letten? Waar kan ik het vinden...." "Ehhh, wat lukt me....als ik maar een beginnetje heb, dan komt de rest daarna vast ook wel....."

Of om de emoties te reguleren, dan kan je een leerling begeleiden: "Even rustig ademen, doe maar even mee...(en dan 4x even rustig diep samen inademen).... , zo zakt de adrenaline in je lichaam en kan je helderder nadenken. En ik wil graag naar je luisteren,  maar we gaan rustig praten met een lage stem. Wat is er aan de hand? Duidelijk praten, want ik wil je graag begrijpen." 

En keuzevraag stellen aan jonge geëmotioneerde leerlingen kan ook helpen: "Ben je blij, boos, bang, verdrietig? En de aanvulzin: "Je bent...(emotie)... omdat....??? Wat wil je graag? Wat is je wens?" En vooral zelf koers houden, doel vasthouden. Dan is het eerder over en leert de hoogbegaafde leerling om te gaan met zijn/haar emoties.

Is deze uitdaging nuttig en interessant? Zo nee, hoe kom ik er onderuit?

Sommige hoogbegaafde leerlingen hebben inderdaad een extra taal nodig als uitdaging, of zijn super sterk in wiskundig denken. Zij denken heel specialistisch. Dat zijn de hoogbegaafde leerlingen die je vaak in films terug ziet. 

Maar.....veel hoogbegaafde leerlingen hebben behoefde aan autonoom, creatief en praktische denken. En daarbij willen ze een probleem van meerdere kanten bekijken om zo tot een interessante out-of-the-box oplossing te komen. Zij willen graag generalistisch denken en dingen uitproberen.

Of groep 2 leerlingen met een flinke ontwikkelingsvoorsprong, die al kunnen lezen op groep 4 niveau. Als ze dan in groep 3 komen moeten ze meedoen aan het aanleren van de letters en het hakken en plakken. Of ze moeten een paar weken lang samenwerken met leerlingen op een lager niveau, zonder uitdaging op niveau te krijgen. Zo werk je onderpresteren en faalangst in de hand. Want zo'n leerling leert niet van jongs af aan ergens heel goed zijn/haar best voor te doen, fouten te maken en te leren van deze fouten (onder begeleiding of autodidact).

En wat dacht je op het voortgezet onderwijs. In lesboeken staan toch wat meer 'saaie' invuloefeningen, waarbij er weinig ruimte is voor pionieren (onderzoeken, ontwerpen) en nadenken. Het is interessant om te kijken welke doelen behaald moeten worden en of deze doelen ook behaald kunnen worden met een andere soort opdracht, waarbij ingezet kan worden op kerntalenten.

Hoe kom ik het schooljaar door zonder gepest te worden? 

Hoogbegaafde leerlingen hebben vaak een groot rechtvaardigheidsgevoel. Dus komen ze op voor de zwakkere. En dat wordt hen niet altijd in dank afgenomen. Daardoor kunnen ze gepest worden.

Of ze willen zich niet conformeren aan lage normen en waarden. Ze willen eerlijke spelregels. Ook dit kan leiden tot pestgedrag.

En wat dacht je van jaloezie bij leerlingen, omdat zij niet zulke goede cijfers halen.

Of leerlingen die de baas willen spelen en daarom leerlingen buiten sluiten. Pijnlijk, vaak net buiten het blikveld van ouders en leerkrachten. 

Dan is er nog irritatie over gestelde vragen of kritische opmerkingen in de klas door een hoogbegaafde leerling. Niet alle leerlingen zijn daarvan gediend en dit kan ook leiden tot pestgedrag.

Gepest worden door schoppen, slaan, schelden of dood genegeerd worden.....pesten doet wat met kinderen. Het bespreekbaar maken en een plan van aanpak is noodzakelijk om pestgedrag bij de kiem aan te pakken. Speel positief mee, bespreek wat het doet met een kind, stel grenzen, zet de groep als geheel in, hou toezicht. 

Als leerkracht kun je de veiligheid monitoren, zodat het voor iedereen gezellig is en blijft. Soms is dat op het plein samen met andere leerkrachten of in de gangen met andere docenten. Strategische plekken innemen en ongewenst gedrag niet tolereren. 

Het is van levensbelang dat de hoogbegaafde leerling zich ook van waarde voelt, niet alleen om de kennis, maar ook gewoon om het er zijn. 

Onderwijs op maat met 'Passie voor hoogbegaafdheid'

Er is dus geen enkele hoogbegaafde leerling hetzelfde. En de visie die veel scholen nu op hoogbegaafdheid hebben, kan aangescherpt worden op wat een unieke hoogbegaafde leerling nodig heeft. Gericht op vaardigheden, op mentale kracht en groeien in kennis en wijsheid.

Het mag wat mij betreft nog wat meer naar onderwijs op maat. Daarom heb ik het boek Passie voor hoogbegaafdheid geschreven om op een gedegen manier met en over hoogbegaafde leerlingen in gesprek te gaan en hun gebruiksaanwijzing samen te stellen. 

Ik model in het boek hoe je het gesprek met leerlingen aan gaat. Het grappige is dat een leerling het boek zelf ging lezen en zei: 

"Hé, jij hebt het tegen de leerkracht, maar ook tegen mij!" 

Eigenlijk het beste compliment over het boek, want de hoogbegaafde leerling voelt zich dus aangesproken als je in gesprek gaat zoals ik in mijn boek heb beschreven.

Bestel het boek hier.