Wat is verkennend lezen?
Verkennend lezen is een snelle, eerste indruk krijgen van de tekst. Leerlingen willen zich oriënteren of ze een tekst wel of niet willen gaan lezen. Ze lezen de tekst dus nog niet diepgaand. Ook zouden ze hun leeshouding moeten bepalen, maar dat doen veel leerlingen niet. Ze lezen teksten vaak op eenzelfde manier. Maar hier liggen kansen om leerlingen leesvaardiger te maken. Bij de CITO begrijpend lezen toets staan zelfs verschillende vragen over verkennend lezen. Door kleine interventies bij verkennend lezen toe te passen, valt er al winst te behalen om leerlingen leesvaardiger te maken.
Wat zijn de voordelen van verkennend lezen?
Verkennend lezen is handig als leerlingen een spreekbeurt voorbereiden of een verslag schrijven. Ze willen snel kiezen of de bron die ze willen gebruiken nuttig is. Daarom moeten ze het onderwerp van de tekst snel bepalen en een keuze maken om de tekst wel of niet verder te lezen.
Ook kunnen leerlingen verkennend lezen als strategie gebruiken bij het zoeken naar een leesboek. Willen ze een boek wel of niet lenen uit de bibliotheek? Daar hebben leerlingen hun eigen argumenten voor.
Verder is het verkennend lezen in te zetten bij het kiezen van een krantenartikel om te lezen. Is de kop van het krantenartikel interessant genoeg om verder te lezen?
Verkennend lezen is dus een belangrijke strategie om EIGEN keuzes te maken. Door het verkennend lezen vormen leerlingen dus een snelle mening over de tekst. Ze bedenken dus of ze de tekst interessant en bruikbaar genoeg vinden om te lezen. Dit gaat dus nog niet over de details.
Dan is er nog een belangrijke voordeel van verkennend lezen: door het vaststellen van de tekstsoort en het tekstdoel kunnen leerlingen hun leeshouding bepalen. Het achterhalen van de tekstsoort heeft veel nut, want dat bepaalt namelijk hoe je met de tekst moet omgaan. De leeshouding bij een gebruiksaanwijzing is echt anders vergelijken met een nieuwsbericht of een leesboek. Goed de instructies opvolgen is anders dan alert zijn of de informatie klopt, of dat je lekker lui onderuit gezakt kunt genieten van een goed verhaal.
Wat zijn de nadelen van verkennend lezen?
Verkennend lezen heeft ook nadelen. Bij begrijpend lezen, studerend lezen of in de toekomst het lezen van een brief van de overheid of een verzekeringsmaatschappij kan het verkeerd uitpakken. Daar hebben leerlingen vaak niet de ruimte om zelf te kiezen. Dan moeten ze teksten begrijpen met de gedachte ‘Wat wil de ANDER nu precies van mij?’
Een ander nadeel is het snel een mening klaar hebben zoals ‘IK vind deze tekst saai’. Dit leidt tot het missen van belangrijke informatie. Want zo’n uitspraak zorgt ervoor dat informatie niet aankomt bij leerlingen. En dat gaat ongemerkt heel snel.
Nog een nadeel is de gewoonte in ons onderwijs om gelijk na te denken over: ‘Wat weet ik al van het onderwerp?’ Voor je het weet hebben leerlingen hun eigen ervaringen, kennis en vaardigheden in de tekst gelegd, terwijl de schrijver een andere route gaat. Dat noem ik inlegkunde. En leerlingen die weinig over een onderwerp weten, haken al snel af.
Maar er is nog een zorgpunt: tekstenplukkerij. Tijdens het verkennend lezen springen een aantal woorden of zinnen uit de tekst. Al snel kunnen deze woorden een heel eigen leven gaan leiden, leerlingen associëren er heerlijk op los. Helemaal los van de inhoud van de tekst.
De eigen mening, ervaringen, kennis en vaardigheden kunnen dus heel belemmerend werken bij verkennend lezen. En vooral zwakke lezers en hoogbegaafde lezers hebben hier last van. Want ze gaan veel te snel naar de vragen en vullen in wat ze denken dat er moet staan. Of ze denken verder na over de keuze-antwoorden en ze beredeneren zo een andere richting op. En daar gaat het mis! Ze hebben de tekst nog niet begrepen, ze hebben alleen verkennend gelezen en toen een antwoord ingevuld.
Hoe wordt verkennend lezen getoetst?
Er zijn veel voorkomende CITO begrijpend lezen-vragen die gericht zijn op verkennend lezen. Nu valt er veel te zeggen over de CITO-begrijpend lezen toets. Een van de punten is dat de vragen wel worden gesteld die passen bij verkennend lezen, maar dat het niet gekoppeld is aan wáárom dat nu zo belangrijk is. Want het bepalen van de leeshouding bepaalt hoe je met een tekst om moet gaan. De reden achter deze vragen wordt helaas niet ervaren door leerlingen.
Vragen over verkennend lezen die in de CITO begrijpend lezen toets gesteld worden:
- Wat voor soort tekst is dit? (tekstsoorten: nieuwsbericht, verhaal, blog, recept, gebruiksaanwijzing, brief, mail,….. of informatieve tekst, een overtuigende tekst)
- Wat is het doel van de schrijver? (tekstdoelen: informeren, instrueren, overtuigen, activeren, vermaken)
- Wat is het onderwerp? Waar gaat de tekst over?
Nog meer verkennend lezen vragen
Andere verkennend lezen vragen waar leerlingen over na kunnen denken:
- Wie heeft de tekst geschreven? (Wat weet je over deze schrijver?)
- Voor wie is deze tekst geschreven?
- Waar komt deze tekst vandaan? Wat is de bron?
- Hoe moeilijk is de tekst?
- Hoe is de tekst opgebouwd? Is er een duidelijke inleiding of slot?
Hoe beantwoord je verkennend lezen vragen?
Door het gebruik van een stappenplan. Allerlei bronnen die ik heb nagekeken geven vergelijkbare stappenplannen zoals ik er ook tegen aan kijk. Daarom geef ik je hier een gecombineerde variant.
- Bekijk de tekst
- Kijk naar de lengte van de tekst
- Lees globaal de inhoudsopgave
- Bekijk de illustraties (afbeeldingen/plaatjes) / tabellen / grafieken en lees de tekst die erbij staat
- Lees de titel, eerste en laatste alinea
- Lees de tussenkopjes en de schuin- en vetgedrukte woorden (opmaak van de tekst)
- Lees de eerste zin van alle alinea’s tussen de inleiding en slot
- Bekijk de bronvermelding
Leerlingen zijn vaak redelijk getraind om deze stappen te doorlopen. Maar ze beseffen nog niet dat dit zinnig is om hun leeshouding te bepalen of om bewust keuzes te maken. Daar hebben ze jou als leerkracht bij nodig om dat te leren! Want die leeshouding is bepalend voor het begrijpen van moeilijkere teksten in de toekomst.
Advies over verkennend lezen
Dus praat met leerlingen over verschillende leeshoudingen: kritisch nadenken of informatie klopt, goed instructies opvolgen, wil de ander dat je iets gaat doen, ben je het eens met de mening van een ander of mag je genieten van een verhaal.
Om die leeshouding te bepalen zijn dus vragen over tekstsoorten en tekstdoelen nodig. Daarom moeten die vragen het hele jaar door terugkomen, dus niet af en toe. Dan zijn leerlingen ook niet verrast tijdens een CITO-toets door de vraagstelling.
En gebruik de CITO begrijpend lezen toets formatief! Dáár worden leerlingen beter van. Wie de vragen dus niet snapt, heeft extra aanwijzingen nodig over de verkennend lezen vragen.
Van belang is wel dat leerlingen werken met authentieke teksten. Wanneer ze teksten van Nieuwsbegrip lezen is het beantwoorden van de tekstsoort en tekstdoel onmogelijk. Dit zijn samengestelde teksten. Daardoor is het vaststellen van een goede leeshouding niet haalbaar voor zwakke leerlingen en hoogbegaafde leerlingen. Samengestelde teksten zijn verwarrend voor leerlingen, want tekstsoorten en tekstdoelen staan door elkaar heen in één tekst!
Wat is het verband tussen verkennend lezen en het pijlenmodel BEGRIP?
Na het verkennend lezen moet de overstap naar het inhoudelijk begrijpen van de tekst worden gemaakt.
Het pijlenmodel BEGRIP is onderdeel van Sterk BEGRIP, de nieuwe theorie voor begrijpend lezen. Het pijlenmodel BEGRIP helpt leerlingen om die overstap te maken. In het model staan een aantal vakjes om leerlingen bewust te maken hoe het systeem van begrijpend lezen in elkaar zit. Het verkennend lezen wordt in het pijlenmodel BEGRIP in vakje A en B weergegeven. Wanneer ze hebben nagedacht over die vakjes, gaan ze door naar andere vakjes om inhoudelijk op de tekst in te gaan en te reflecteren op te tekst.
Heb je hulp nodig om straks jouw afgenomen CITO-begrijpend lezen toetsen te analyseren en formatief te gebruiken? Of wil je meer weten over het pijlenmodel BEGRIP? Neem contact op om te kijken hoe mijn trainingen passen bij jouw schoolvisie en schoolwensen.
Bronvermelding: (geraadpleegd 17-1-2021)
Van Koeven, E. & Smits, A. (2020). Rijke taal. Amsterdam: Boom. p.245-261.
https://www.scholieren.com/verslag/samenvatting-nederlands-hoofdstuk-1-2-lezen-101842
https://sites.google.com/a/soml.nl/meisterwenmakers/verkennend-en-nauwkeurig-lezen
https://www.taalwinkel.nl/leesstrategieen/
https://www.woordjesleren.nl/questions.php?chapter=109609 (5 Module 1 Leesstrategie: Verkennend, nauwkeurig en studerend lezen)
